Trong tâm thức của mỗi người con xa quê, luôn có một góc ký ức dành riêng cho gian bếp xưa. Với người Miền Tây, gian bếp ấy không thể trọn vẹn nếu thiếu đi hình ảnh chiếc chạn bếp một vật dụng mộc mạc nhưng chứa đựng cả một "thế giới" riêng.
Ngày nay, chúng ta đã quen với những chiếc tủ lạnh thông minh, những hệ tủ bếp bóng loáng. Nhưng lùi lại vài mươi năm, "vật bất ly thân" của Mẹ, "kho báu" bí mật của đám trẻ con, chính là cái chạn gỗ cũ kỹ, kẽo kẹt mỗi khi mở cửa.
"Chạn" - Hơn Cả Một Cái Tủ Đựng Bát
Ở Miền Tây, người ta gọi nó là "cái chạn", "chạn bát", hay mỹ miều hơn là "cái gạc-măng-rê" (phiên âm từ garde-manger trong tiếng Pháp, nghĩa là "tủ giữ thức ăn").
Cái tên đã nói lên công dụng. Nó không chỉ là chạn bát, nơi Mẹ úp gọn gàng chồng chén, đôi đũa sau bữa cơm. Nó chính là "chiếc tủ lạnh" của thời khốn khó.
Chiếc chạn thường được làm bằng gỗ, sơn màu xanh, màu đỏ đã phai theo năm tháng. Đặc điểm nhận dạng "thương hiệu" của nó là bốn chân tủ thường được kê trong bốn cái chén nước để chống kiến. Cánh cửa tủ thường được làm bằng lưới mắt cáo li ti, vừa để thoáng khí, vừa ngăn ruồi muỗi, thằn lằn.
Đó là một phát minh tuyệt vời của sự thích nghi. Trong cái nóng ẩm của Miền Tây, chiếc chạn lưới chính là giải pháp bảo quản thức ăn tối ưu nhất khi chưa có điện hay tủ lạnh.
"Kho Báu" Của Tuổi Thơ và Mùi Vị Của Mẹ
Nếu hỏi những đứa trẻ lớn lên ở miệt vườn ngày xưa, cái chạn là gì? Chúng sẽ không nói đó là tủ đựng bát. Chúng sẽ nói đó là "kho báu".
Ký ức bếp Miền Tây xưa của tôi, và có lẽ của rất nhiều người, là những lần lén Mẹ mở cánh cửa chạn kẽo kẹt. Âm thanh ấy, dù nhẹ, cũng đủ làm đứa trẻ "có tật giật mình".
- Ngăn trên cùng là chồng chén, đĩa.
- Ngăn giữa là "vùng đất hứa". Đó là nơi Mẹ cất nồi cá kho quẹt còn phân nửa, con cá rô chiên giòn Mẹ để dành cho bữa chiều.
Đó là cái tô sành đựng nồi thịt kho rệu, lớp mỡ đông lại trắng ngà.
Là cái keo đường, keo muối, keo mỡ hành.
Và đôi khi, là trái ổi, trái xoài Mẹ mới hái ngoài vườn, cất vào đấy cho mát.
Tuổi thơ là những lần "ăn vụng" món cá kho còn lạnh, là nín thở bốc một miếng cơm cháy trong nồi, chấm vội vào nồi kho quẹt cất trong chạn. Cái vị ngon của sự "bí mật" ấy, sau này dù ăn sơn hào hải vị cũng không sao tìm lại được.
Biểu Tượng Của Sự Tảo Tần, Chắt Chiu
Cái chạn, trên hết, là biểu tượng cho đức tính tần tảo của người phụ nữ Miền Tây.
Gian bếp có thể ám khói bồ hóng, nhưng cái chạn của Mẹ lúc nào cũng phải ngăn nắp. Mẹ lau chùi nó mỗi ngày. Mẹ cẩn thận đặt từng cái bát, cái đĩa. Mẹ đậy kỹ từng nồi thức ăn trước khi đưa vào chạn.
Cái chạn là nơi Mẹ cất giữ thành quả lao động, cất giữ "nguồn sống" của cả gia đình. Nó bảo vệ bữa ăn, giấc ngủ của con cái. Nó là biểu hiện của sự "khéo co", "liệu cơm gắp mắm". Chỉ cần nhìn vào cái chạn, người ta có thể biết được sự đảm đang, tươm tất của người phụ nữ trong nhà.
Khi Tủ Lạnh Thay Thế Chiếc Chạn Gỗ
Cuộc sống đi lên. Điện về tận các ấp, các xóm. Tủ lạnh trở thành vật dụng không thể thiếu. Chiếc chạn bếp xưa dần hoàn thành sứ mệnh lịch sử của mình.
Nó bị thay thế bởi những chiếc tủ nhôm, tủ inox, và rồi là tủ lạnh hiện đại. Thức ăn bây giờ được bảo quản tốt hơn, tươi lâu hơn. Đám trẻ con bây giờ cũng không còn "cơ hội" lén mở chạn ăn vụng.
Chiếc chạn gỗ xưa có thể đã thành củi chụm, hoặc nằm im lìm trong một góc nhà kho. Nhưng giá trị tinh thần của nó thì không gì thay thế được.
Đó là ký ức về một thời khốn khó nhưng ấm áp. Đó là mùi của gỗ cũ quyện với mùi thức ăn. Đó là âm thanh kẽo kẹt của cánh cửa mở ra cả một trời thương nhớ. Và trên hết, đó là hình ảnh của Mẹ, của Bà, lúi húi, chắt chiu, giữ gìn từng bữa cơm đạm bạc cho cả gia đình.
