Nếu họ Hồ là một dòng chảy lớn của lịch sử dân tộc, thì vùng Ngũ Bàu – Yên Thành chính là nơi khơi nguồn, nơi khắc ghi dấu chân đầu tiên của những người họ Hồ Việt Nam. Trải qua hàng trăm năm, vùng đất này không chỉ lưu giữ những di chỉ tổ tiên mà còn là chiếc nôi sinh ra bao thế hệ nhân tài, những người con kiên trung, nghĩa khí, góp phần viết nên trang sử vẻ vang cho dòng họ Hồ.
1. Ngũ Bàu – “Địa linh nhân kiệt”, vùng đất của văn hiến và trí tuệ
Vùng Ngũ Bàu, theo nghĩa Hán – Việt là “năm bàu nước” – tức năm vùng trũng tích nước tự nhiên, được bao quanh bởi các cánh đồng trù phú và đồi núi trập trùng. Nơi đây nằm ở ranh giới giữa hai huyện Yên Thành và Quỳnh Lưu (Nghệ An ngày nay), được xem là một vùng đất thiêng, nơi hội tụ đầy đủ các yếu tố “long mạch – phong thủy – sinh khí” để hình thành nên một cộng đồng cư dân bền vững và phát triển lâu dài.
Không phải ngẫu nhiên mà Hồ Hưng Dật – người được xem là thủy tổ họ Hồ Việt Nam – lại chọn nơi đây làm nơi định cư. Theo các tài liệu cổ, vùng Ngũ Bàu khi xưa tuy còn hoang sơ, nhưng khí hậu ôn hòa, thổ nhưỡng tốt, gần núi, gần biển, thuận lợi cho cả nông nghiệp lẫn giao thông. Dân cư hiền hòa, chí thú làm ăn, có tinh thần cố kết cộng đồng rất cao – điều kiện lý tưởng để một dòng họ lớn sinh sôi và phát triển mạnh mẽ.
Ngũ Bàu không chỉ nổi bật bởi vẻ đẹp tự nhiên, mà còn mang trong mình một truyền thống văn hiến sâu đậm. Người dân ở đây, đặc biệt là hậu duệ họ Hồ, từ lâu đã nuôi dưỡng lòng yêu học hỏi, tôn trọng lễ giáo, và xem trọng đạo lý tổ tiên. Đây là nơi sản sinh ra hàng trăm người đỗ đạt, nhiều nhà nho, nhà giáo, nhà cách mạng, góp phần đưa tên tuổi họ Hồ vươn xa khắp mọi miền đất nước.
2. Di tích và gia phả cổ – Chứng tích lịch sử của họ Hồ ở Ngũ Bàu
Về với Ngũ Bàu hôm nay, ta vẫn còn có thể tìm thấy những dấu tích linh thiêng, những địa danh lịch sử in đậm dấu ấn của dòng họ Hồ từ thời khai sáng. Các từ đường họ Hồ ở các làng như Hồ Trung, Hồ Tiến, Hồ Nam... vẫn được con cháu gìn giữ và tu sửa qua nhiều đời, trở thành nơi linh thiêng để tưởng nhớ tổ tiên, cũng như quy tụ dòng tộc trong những dịp giỗ tổ, hội làng, và lễ tế mùa xuân.
Quan trọng hơn, các bản gia phả cổ của họ Hồ tại vùng này vẫn còn được bảo tồn nguyên vẹn, khắc ghi cẩn thận từng thế hệ con cháu. Những dòng chữ Hán cổ viết bằng mực tàu trên giấy dó xưa vẫn lưu giữ tên tuổi các bậc tiền nhân, từ Hồ Hưng Dật cho đến các đời hậu duệ. Qua từng trang gia phả, ta không chỉ thấy rõ sự phát triển của dòng họ về nhân số, địa bàn cư trú, mà còn cảm nhận được tinh thần tự hào và ý thức bảo vệ cội nguồn rất rõ ràng của con cháu họ Hồ.
Một số địa danh như đền thờ Hồ Hưng Dật, mộ tổ họ Hồ, hay giếng Tổ, cây đa cổ thụ tại làng Hồ cũng là minh chứng sống động cho sự gắn bó lâu dài của dòng họ này với vùng đất Ngũ Bàu. Những công trình này không chỉ có giá trị văn hóa – tâm linh, mà còn là tài sản vô giá của cộng đồng, gợi nhắc về một thời mở đất dựng làng, đặt nền móng cho sự hình thành một dòng họ lớn trong lịch sử Việt Nam.
3. Những nhân tài xuất thân từ vùng Ngũ Bàu và dấu ấn họ Hồ Nghệ Tĩnh
Từ Ngũ Bàu – Yên Thành, nhiều thế hệ người họ Hồ đã tỏa đi khắp nơi, mang theo truyền thống hiếu học, tinh thần quật cường và lòng trung hiếu. Không ít người đã đỗ đạt cao trong các kỳ thi Hương, thi Hội, trở thành những đại khoa, những nhà nho có tiếng thời phong kiến. Họ không chỉ làm rạng danh dòng họ, mà còn cống hiến cho đất nước trên các lĩnh vực từ văn hóa, giáo dục đến chính trị và quân sự.
Đặc biệt, vào đầu thế kỷ XX – thời kỳ đầy biến động của lịch sử Việt Nam, nhiều người con họ Hồ vùng Nghệ đã đứng lên tham gia phong trào yêu nước, gia nhập các tổ chức cách mạng như Việt Nam Quang Phục Hội, Tân Việt Cách mạng Đảng, rồi sau này là Đảng Cộng sản Việt Nam. Họ góp phần quan trọng vào công cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc, trong đó có không ít liệt sĩ đã ngã xuống vì lý tưởng cao đẹp ấy.
Bên cạnh đó, những gia đình họ Hồ tại vùng Ngũ Bàu còn có truyền thống nối tiếp nhau làm nghề dạy học, đào tạo ra nhiều thế hệ học trò xuất sắc, góp phần làm rạng danh vùng đất hiếu học Nghệ Tĩnh. Có những gia đình 3-4 đời đều là giáo viên, hiệu trưởng, nhà nghiên cứu – trở thành những cây đại thụ trong ngành giáo dục.
Tính đến hiện tại, người họ Hồ ở Nghệ Tĩnh vẫn tiếp tục giữ vững truyền thống hiếu học. Nhiều bạn trẻ xuất thân từ Ngũ Bàu đang học tập, làm việc tại các trường đại học danh tiếng trong và ngoài nước, là niềm tự hào của cả dòng họ.
4. Ngũ Bàu hôm nay – Di sản truyền thống và tầm nhìn tương lai
Ngày nay, vùng Ngũ Bàu không còn là cái tên xa lạ trong cộng đồng họ Hồ Việt Nam. Vào các dịp giỗ tổ lớn, họ Hồ trong và ngoài nước đều tụ hội về đây để dâng hương tưởng niệm, cùng ôn lại truyền thống vẻ vang và nhìn về tương lai.
Trong thời đại hiện đại, dòng họ Hồ tại vùng Ngũ Bàu vẫn luôn giữ vững những giá trị cốt lõi:
- Hiếu học và sáng tạo
- Trung nghĩa và đoàn kết
- Tiên phong và dấn thân
Nhiều người con họ Hồ từ nơi này đã vươn xa, lập nghiệp thành công tại các thành phố lớn, trong nước và quốc tế, nhưng vẫn luôn hướng về quê hương – nơi khởi nguồn của mình. Họ trở thành cầu nối giữa truyền thống và hiện đại, giữa địa phương và toàn cầu.
