Khảo cứu về Trạng nguyên
Hồ Tông Thốc và hai đời hậu duệ Hồ Tông Đốn, Hồ Tông Thành
“Một nhà ba trạng nguyên ngồi,
Tấm gương phụ mẫu cho đời soi chung”
NCS-ThS Hồ Minh Châu – Chủ tịch HĐHH Khánh Hòa
CN Hồ Sỹ Ngoan - Trưởng ban sử họ Hồ Tam Công
MỞ ĐẦU
Dòng họ Hồ trong lịch sử Việt Nam là một hệ tộc có vai trò đặc biệt, trải dài qua nhiều triều đại. Sự hiện diện của những nhân vật tiêu biểu, ba thế hệ Hồ Tông Thốc (đời thứ 15), Hồ Tông Đốn (đời thứ 16), Hồ Tông Thành (đời thứ 17), thuộc nhánh họ Hồ Tam Công, Thọ Thành, Yên Thành, Nghệ An, là một hiện tượng đặc biệt: ba đời liên tục có học vị và công trạng, được hậu thế tôn vinh bằng câu đối nổi tiếng:
“Một nhà ba trạng nguyên ngồi,
Tấm gương phụ mẫu để đời soi chung.”
Dù chỉ duy nhất Hồ Tông Thốc sinh năm 1324, đậu Trạng nguyên năm 1341, đời vua Trần Hiển Tông;, theo ghi chép chính sử, nhưng truyền thống họ tộc, gia phả, cùng tư liệu sắc phong cho thấy con ông (Hồ Tông Đốn) và cháu ông (Hồ Tông Thành) đều là hiền tài có học vị cao và giữ vai trò quan trọng trong địa phương và triều đình.
Không chỉ vậy 4 đời tiếp theo với 12 sắc phong tiến sĩ như: Tiến sĩ Đô đốc Lộc Quận công Hồ Đình Trung, đời 18, (con Trạng nguyên Hồ Tông Thành - sắc phong triều Lê); Tiến sĩ Đô đốc Đại tướng quân Hồ Đình Trụ (Đình Quế), đời 19 (sắc phong triều Lê); Tiến sĩ Hiến sát sử Hồ Doãn Văn, đời 20, (sắc phong triều Lê); Hồ Minh Đạt, (thứ nam Hồ Doãn Văn), đậu Tiến sĩ đời vua Lê Uy Mục, niên hiệu Đoan Khánh (1505-1509).
Mục tiêu của bài viết là dựng lại một cách toàn diện nhất chân dung ba thế hệ danh hiền họ Hồ, qua đó góp phần nhận diện giá trị văn hóa, giáo dục, lịch sử của một đại tộc khoa bảng xứ Nghệ nói tiếp nhau trong tiến trình lịch sử.
Khoa cử - hình minh họa
I. BỐI CẢNH LỊCH SỬ, VĂN HÓA THỜI TRẦN (1225 – 1400)
Triều Trần là thời kỳ Việt Nam đạt đỉnh cao về văn hóa, giáo dục, đặc biệt là Nho học. Sau ba lần chiến thắng quân Nguyên - Mông, triều đình chú trọng xây dựng nền tảng trí thức để củng cố quốc gia.
Hệ thống giáo dục, khoa cử phát triển
Quốc tử giám được mở rộng, thu hút nhiều nhân tài từ các vùng miền.
Chế độ thi cử quy củ: thi Hương, thi Hội, thi Đình.
Sự xuất hiện của nhiều danh sĩ: Trương Hán Siêu, Lê Quát, Phạm Sư Mạnh…
Xứ Nghệ, cái nôi khoa bảng
Trong thế kỷ XIV, Nghệ An bắt đầu xuất hiện nhiều hiền tài, trong đó họ Hồ ở Châu Diễn là một dòng họ lớn, có truyền thống học vấn lâu đời.
Bối cảnh chính trị cuối Trần
Đây là giai đoạn nội bộ triều đình có dấu hiệu suy yếu, xã hội biến động, nhưng chính những biến động này tạo điều kiện để các gia tộc trí thức nổi lên và tham gia tái thiết quốc gia. Trong bối cảnh ấy, sự xuất hiện của Trạng nguyên Hồ Tông Thốc và hai thế hệ tiếp nối là một minh chứng cho vai trò của trí thức địa phương trong vận mệnh quốc gia.
II. TRẠNG NGUYÊN HỒ TÔNG THỐC (胡宗簇 / 胡宗鷟)
Thân thế, Quê quán và Con đường thi cử
Hồ Tông Thốc sinh tại làng Thổ Thành (sau gọi là Thọ Thành), huyện Châu Diễn (nay thuộc Thọ Thành, Yên Thành, Nghệ An). Gia phả họ Hồ mô tả ông sinh trong gia đình “truyền ba đời nho học”, nối dõi dòng họ Hồ từ thời Hồ Hưng Dật.
Trích Gia phả họ Hồ Tam Công: “Ngài uyên bác từ thuở thiếu thời, cha dạy sách Lễ, Nhạc, Thi, Thư, đến mười tuổi đã thuộc sử truyện.”
Năm 1340 (Canh Thìn), đời Trần Dụ Tông, ông đỗ Trạng nguyên, đứng đầu bảng Tam khôi. Đại Việt sử ký toàn thư ghi ngắn gọn: “Ất Hợi, lấy Hồ Tông Thốc đỗ Trạng nguyên.” Ngoài tài học, dân gian còn lưu nhiều giai thoại:
Ông ứng đối nhanh như gió trước đề văn của vua.
Bài chế vua ban ông hoàn thành chỉ trong một canh giờ.
Sự nghiệp quan trường, Vai trò văn hóa, giáo dục và Dấu ấn dân gian
Ông từng đảm nhiệm các chức vụ: Hàn lâm học sĩ; Quốc tử giám Tư nghiệp
Tham gia biên soạn quốc sử cùng các danh sĩ đồng thời. Tác phẩm hiện còn: Việt sử cương mục (một bộ sử quan trọng thời Trần) và các bài thơ được tuyển trong Toàn Việt thi lục.
Ông được xem là người kiến lập truyền thống học thuật họ Hồ Châu Diễn. Ngoài con cháu trực hệ của ông, nhiều thế hệ trong vùng đến xin học, tạo thành “trường phái Hồ gia”.
Dân gian Nghệ An kể chuyện ông đối đáp với Trạng Nguyên Lương Thế Vinh; chuyện ông chữa bài cho vua; và nhiều tích khác thể hiện trí tuệ và nhân cách.
Vai trò học thuật và tư tưởng của Hồ Tông Thốc trong văn hóa Đại Việt
Hồ Tông Thốc là một học giả lớn của thế kỷ XIV, nổi tiếng với trước tác “Việt sử cương mục” và nhiều bài minh, ký mang tinh thần giáo huấn. Tư tưởng của ông đặt trọng tâm vào đạo lý Nho gia và tinh thần tự chủ văn hóa Đại Việt. Các nguồn sử liệu như “Toàn Việt thi lục” ghi nhận ông là người có kiến giải sâu sắc, thường đối chiếu sử học Trung Hoa với phong tục Đại Việt nhằm xác lập bản sắc trí thức bản địa.
III. HỒ TÔNG ĐỐN, NGƯỜI KẾ THỪA HỌC NGHIỆP DÒNG HỌ
Ghi chép trong gia phả về Thân thế, Học vị và Chức tước
Là trưởng tử của Trạng nguyên Hồ Tông Thốc, Hồ Tông Đốn được gia phả mô tả: “Thông minh đĩnh ngộ, nối nghiệp cha về văn học, cẩn chất, đoan chính.” Ông không được ghi nhiều trong chính sử, nhưng xuất hiện ở:
Gia phả họ Hồ (bản Thọ Thành); Các sắc phong thời Lê & Nguyễn và Địa chí Yên Thành.
Nguồn gia phả ghi ông “đỗ Hoành từ (?)” hoặc tương đương học vị cao thời Trần. Theo truyền thống địa phương, ông từng: làm quan tại châu Diễn; đảm nhiệm việc dạy học và chấn chỉnh phong tục, được triều đình ban tặng mỹ hiệu hậu thế
Vai trò trong gia tộc và Truyền thuyết dân gian
Ông là người xây dựng, tu chỉnh nhà thờ họ Hồ đời Trần - Hồ. Dưới thời ông, dòng họ duy trì được “gia phong văn hiến”, đặt nền móng cho thế hệ sau.
Dân gian kể rằng ông từng được gọi là “Thứ nguyên” vì văn tài chỉ sau cha. Dù không có danh hiệu Trạng nguyên theo sử sách, nhưng trong họ tộc, ông được coi là bậc hiền sĩ lớn hai. Sự kiện và ghi chép liên quan đến Hồ Tông Đốn.
Hồ Tông Đốn là người kế thừa truyền thống học vấn của cha, được chép trong “Đại Việt sử ký toàn thư” như một nhân vật có tài năng và giữ nhiều chức vụ quan trọng. “Toàn Việt thi lục” ghi lại thơ văn của ông, phản ánh tư tưởng trung thực, cẩn trọng, liêm chính. Các ghi chép truyền khẩu tại Nghệ An cho rằng ông là người nổi tiếng thanh liêm.
IV. HỒ TÔNG THÀNH, NGƯỜI KẾ TỤC ĐỜI THỨ BA
Thân thế, vị trí phả hệ và Tư liệu liên quan
Hồ Tông Thành là cháu nội của Hồ Tông Thốc, con của Hồ Tông Đốn. Gia phả ghi ông là người “trầm tĩnh, mực thước, tinh thông Nho học”.
Trong số 22 đạo sắc phong lưu tại nhà thờ họ Hồ Thọ Thành, có đạo dành cho ông, ghi nhận: “Phong Trung đẳng thần Hồ Tông Thành, hữu công với hương xã.”
Vai trò địa phương, học thuật và Hình ảnh trong truyền thống
Ông phụ trách việc giữ sách vở, bảo quản gia phả, tu sửa từ đường, đồng thời giảng dạy Nho học cho con cháu trong và ngoài dòng họ. Ông được coi là người củng cố nền học của họ Hồ Hà Tĩnh, Nghệ An, Thanh Hóa…. Người đã góp phần hoàn thiện bộ gia phả đời sau.
Thành tựu giáo dục và hành trạng của Hồ Tông Thành
Hồ Tông Thành là đời thứ ba trong dòng học giả họ Hồ. Ông được ghi nhận là người có nhiều đóng góp trong giáo dục, đào tạo nhân tài. Sử liệu gia phả các chi họ Hồ ở Hà Tĩnh, Nghệ An, Thanh Hóa đều ghi rằng ông đã mở trường dạy học và để lại nhiều học trò giỏi.
Hình minh họa
V. “MỘT NHÀ BA TRẠNG NGUYÊN NGỒI” - HUYỀN THOẠI VÀ LÝ GIẢI
Tính biểu tượng của câu đối, so sánh với các gia tộc khác
Câu đối không khẳng định cả ba đều là Trạng nguyên, mà là hình thức ca ngợi:
Cha: Trạng nguyên thật sự
Con: Hiền sĩ nối nghiệp
Cháu: Học giả đạo hạnh
Việt Nam có nhiều gia đình 2–3 đời làm quan, nhưng 3 đời liên tiếp có danh tiếng lớn về học thuật như họ Hồ Châu Diễn là hiếm. Không chỉ vậy các đời sau trực hệ chắt, chít,…đều đậu tiến sĩ quả là hiếm có.
Tại sao ba đời được coi là “trạng nguyên”, Lăng mộ ba trạng nguyên ở đâu?
Vì: Cả ba đều có học vị cao; cả ba đều có sắc phong và cả ba đều có ảnh hưởng học thuật, đạo đức lớn. Đây là dạng "trạng nguyên tinh thần" phổ biến trong văn hóa dân gian. Lăng mộ của ba trang nguyên được an táng trong khuôn viên Nhà thợ Đại tộc (Đại tôn) Tam Công, Thọ Thành (nay là Đông Thành), Nghệ An.
VI. GIÁ TRỊ LỊCH SỬ, VĂN HÓA
Giá trị học thuật, Giá trị đạo đức và Giá trị văn hóa, xã hội
Tạo nên truyền thống học hành của họ Hồ và Góp phần định hình văn hóa Nho học xứ Nghệ
Ba đời hiền tài tượng trưng cho:
- Hiếu học
- Trung nghĩa
- Chính trực
Tên tuổi ba đời vẫn được thờ phụng, trở thành niềm tự hào và phần hồn của cộng đồng họ Hồ lưu truyền mãi cho hậu thế.
Nhà thờ họ Hồ Tam Công, Nơi thờ, nơi an táng 3 lăng mộ Trạng nguyên
VII. KẾT LUẬN
Ba thế hệ Hồ Tông Thốc, Hồ Tông Đốn, Hồ Tông Thành là một hiện tượng đặc biệt trong lịch sử trí thức Việt Nam. Họ không chỉ tiêu biểu cho truyền thống khoa bảng Nghệ An mà còn thể hiện một mô hình giáo dục gia đình cổ truyền: giữ đạo, giữ học, giữ nhân. Hình tượng "Một nhà ba trạng nguyên ngồi" là kết tinh của lịch sử, gia phả và văn hóa dân gian, phản ánh sự tiếp nối của hiền tài qua nhiều thế hệ kế tiếp từ đó đến nay.
TÀI LIỆU THAM KHẢO (APA Style)
- Ngô Sĩ Liên & sử thần triều Lê (1479/2004). Đại Việt Sử ký Toàn thư. NXB KHXH.
- Đại Việt sử ký toàn thư. (2009). Hà Nội: NXB Văn hóa –Thông tin.
- Phan Huy Chú. (1992). Lịch triều hiến chương loại chí. Hà Nội: NXB KHXH.
- Khâm định Việt sử thông giám cương mục. (2003). Hà Nội: NXB Giáo dục.
- Bùi Dương Lịch. (2015). Nghệ An ký (bản dịch). Nghệ An: NXB Nghệ An.
- Nguyễn Đổng Chi. (2000). Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam. Hà Nội: NXB Giáo dục.
- UBND huyện Yên Thành. (2015). Địa chí Yên Thành. Hà Nội: NXB KHXH.
- Gia phả họ Hồ Tam Công – Thọ Thành (bản sao lưu hành nội tộc, phiên bản 1863 và 1917).
- Hội đồng họ Hồ Việt Nam. (2020). Kỷ yếu hội thảo khoa học về Hồ Hưng Dật. Hà Nội: NXB KHXH.
- Địa chí Nghệ An, Yên Thành; Các kỷ yếu hội thảo họ Hồ.
Nguyễn Nhật Thanh |
5 giờ
Nguyễn Nhật Thanh |
3 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
4 ngày
Nguyễn Thị Thanh Kiều |
4 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
5 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
8 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
9 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
10 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
5 giờ
Nguyễn Nhật Thanh |
11 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
14 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
15 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
24 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
28 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
02/10/2025 16:34
Nguyễn Nhật Thanh |
27/09/2025 11:18
